September: De Septembermaant is Plattdüütskmaant!
Leev Lesers, nu, in d’ Septembermaant, willen wi Jo evkes ehm vertellen, wo uns Stadt Leer sük over hunnerten van Jahren verannert un uppuust hett. Am besten kann man dat over de Straten van Leer angahn. Daarover hebben al vööl Lü schreven, man noch noit up Platt.
Lang Tied lagg dat Leven un Drieven van uns lüttje Leer deep in d’ Pickedüster van d’ Middeloller. Na Liudger, de hier um 800 versöcht hett, de Lü an d’ Plytenbarg to missioneeren, gung dat eerst van ´t 13. Jh. of an weer lös mit de Proteree over uns Fisker- und Burennüst an d’ Leda. To de Tied lagg de ollste Leer up en Höchte van d’ Liudgerikark of an in Richten Oosten. Leer mutt in `t 13. Jh. al an Bedüden tonohmen hebben, umdat al vör 1270 de Bischof van Münster hier en Dekanats- un Propsteisitz inricht hett. In `t 15. Jh. was Leer nett so groot, dat man van en Enne na ´t anner Enne van uns Loog hen spejen kunn, wenn de Wind gadelk stunn. Sall heten, dat dat van d’ Plytenbarg bit hen na d’ üterste Enne van d’ Karkstraat in d’ Längte, un in d’ Breddte man blot de beid Krüzstraten meten dee. All anner was Acker- un Gressland. Dit was de Tied van Focko Ukena un sien Fockenbörg. De lagg in de Dreeeck tüsken Karkstraat un Steenbörgsgang, achter `t Borromäus-Krankenhuus.
An de Stee, waar Westerenne, Karkstraat un Ollmarktstraat sük snieden, liggt de ollste Marktplatz van Leer, de Kaakspütte. Nee, „Kaak“ hebb ik neet verkehrt schreven, umdat daarmit kien „Kark“ meent is, man en „Pranger“. Waar kunn man beter de Verbrekers an en Pranger stellen as an de Stee, waar sük de meeste Minsken umdriven deen!? 1508 hett de groot Edzard uns Flecken de Gallmarkt vermaakt. Um 1550 wurr de Markt mit Waag an ´t Över verleggt. Un daarum hett sük dann ok de Marktflecken tegen Enne van d’ 16. Jh. bit an d’ Water hen utbreddt. De Tünndragerstraat, Peperstraat un Lindenstraat kwammen daarto (vandage: Königstraat, Raadhuusstraat un Schmiedestraat). De Tünnendragers wassen 12 Mannlü, de de Waren ut de Schippen an `t Över van Tünn to Tünn in de Packhusen dragen deen. Nadat de neei Raadhuus 1892 baut worden was is de „Peperstraat“ in „Raadhuusstraat“ umnöhmt worden. Un ok de Weg na Noort, na de Festung hen, gaff dat in `t 15. Jh. al unner de Naam „Hoher Weg“ (vandage: Groninger Straße).
De Oosterstraat (Möhlenstraat) was noch in `t 17. Jh. en Lehmdobbe, waar man blot Poggen to Huus wassen un daarum „Poggenpoel“ nöömt wurr. In de Tied tüsken 1500 bit hen to 1700 hett sük Leer leep vergrotert. Vööl Straten wurren neei anleggt un Husen daaran baut: Tüsken beide Pütten (Brunnenstraat), Heisfelderstraat (bit hen an d’ Bummert), Oosterstraat (Möhlenstraat), Wörde, Dreckstraat (Nörderstraat), Swienstraat (Hellingstraat), Över (Waageplatz), Neei Straat, Kamp, Kampstraat, Neei Börgstraat (Pferdemarktstraße).
De Pastoor Wessel Onken schrifft in sien „Chronik van Leer“, dat 1653 daarmit anfangen worden is, de Huusrieg an d’ Noordsiet van Oosterstraat to bauen. An d’ Wörde wurr mit de Baueree um 1600 anfangen.
Ok wenn al Ubbo Emmius tegen Enne van `t 16. Jh. schreven hett, dat Leer sük tegen Emden, Nörden un Auerk good sehn laten kunn, hett Leer doch eerst 1823 de Stadtrechte kregen un dree Jahr later wurr van C. Reinhold en Kaart van Leer, de „Situationsplaan“ rutgeven. Daarup kunn man nu heel genau sehn, welke Straten un besünner Husen dat in Leer gaff. De „Amtmannswarf“ to ´n Bispööl hett bi Wessel Onken noch „Vallom“ heten, waar de Mennoniten hör Kark baut hebben. Wi kennen de Straat vandage as „Faldern-Straat“, de an d’ Mennonitenkark vörbi na d’ Haven hen föhrt. De „Lüningsblinke“ was viellicht maal en Bleek, waar de Frolleins von Lüning, de midden in d’ 18. Jh. in de Harderwykenbörg wohnt hebben, hör Bedd- und Tafelwaske dröögt un bleekt hebben. Wenn de lesd oostfreeske Graaf, Carl Edzard Cirksena, de 1744 stürven is, bi de beiden up Teevisite was, mussen de Tafeldekens bestimmt besünners witt un stief wesen, wenn dat sönndagse Porzellaan daarup to stahn kwamm. Siet 1860 is dat al de „Gaswarkstraat“, wieldat daar de baldadig groot Keddel van d’ Gaswark stahn hett, en van de Wahrtekens van Leer dotieds. Un daarmit hett dann ok de düster Tied in Leer uphört. `s avends leep de Lateernanmaker dör de Straten van Leer un mook dat Gaslücht an. Un elk un een was blied, dat man nu neet mehr in d’ Düstern in de Peerappels un Kohschiet trappeln dee, wenn man sien Schienfatt in d’ Huus vergeten harr. De „Neei Kajung“ heet vandage „Kupenwarf“ un de „Weg na de Saagmöhlens“ is nu de „Ledastraat“. Well dotieds na d’ „Kupersgaste“ wull, söcht vandage na d’ „Oostersteg“.
Ja, daar hett sük so allerhand verannert in de Loop van Jahren. Wessel Onken würr viellicht Ogen maken, wat ut sien lüttje Leer worden is. Wenn ik an d’ Eemse en Buttje fangen würr, de mi een groot Wünsk inrümen würr, um weer in d’ fuul Eemswater to raken, dann wull ik wall geern maal bi Focko Ukena in sien Fockenbörg rinkieken of an d’ Poggenpoel in `t Water puttjen. Viellicht ok en Gallmarkt an d’ Kaakspütte ankieken of mit Peerd un Wagen over d’ „Hoog Weg“ na de Festung Noort fahren... . Ik glööv, ik gah vandage noch hen t’ Buddern.
Menna Hensmann